Juraś Kałasouski

Zwycięstwo “Solidarności” w wyborach w 1989 roku w Polsce i uchwalenie Deklaracji o Suwerenności Państwowej Białorusі jako statusu prawa konstytucyjnego dzięki staraniom BNF(Białoruski Front Ludowy – Biełaruski Narodny Frony- red.) w 1991 roku doprowadziły odpowiednio do zakończenia istnienia PRL i BSRR, a także do schyłku władzy komunistów w krajach sąsiedzkich. Ale dalej Białoruś і Polskа poszły różnymi drogami…

Dziś dość często można usłyszeć, że w końcu lat 80-ych – początku 90-ych Białoruś miała nawet lepszą pozycję, niż kraje Nadbałtyckie i Poskа, ale tamte są dzisiaj w Unii Europejskiej. Niepodległa Białoruś dopiero zaczyna zastanawiać się nad możliwością zbliżenia się do Europy. Dlaczego stało się tak, że zatrzymaliśmy się w swoim rozwoju, i czy mogło być inaczej?
Jeżeli przypomnieć sobie wydarzenia ostatniego dwudziestolecia chyba można zgodzić się z tym, że wspomniane powyżej kraje jako przedstawiciele obozu socjalistycznego były wówczas w mniej więcej podobnej sytuacji gospodarczej. Ale przyglądając się stanowi społeczeństwa obywatelskiego, poziomowi świadomości narodowej, zrozumiałym jest, jak bardzo opóźniona była Białoruś, w żaden sposób nie przygotowana do przemian demokratycznych.
Przyczyny tkwią w naszej historii.
Jeszcze podczas istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Wielkie Księstwo Litewskie, którego większość mieszkańców to byli przodkowie dzisiejszych Białorusinów, stało się zależnym od Korony Polskiej, a język białoruski stracił status państwowego i zanikł zupełnie.
W czasie zaborów spolonizowane ziemie białoruskie trafiły do Imperium Rosyjskiego, zostały poddane rusyfikacji, która szczególnie nasiliła się po powstaniach lat 1830-31 і 1863-64.
Ponad to, Białorusini, w odróżnieniu od Polaków, utracili swą nazwę historyczną. Etnonim “Białorusini”, wprowadzony przez władze rosyjskie w XIX w. w celu rusyfikacji, z biegiem czasu się zakorzenił i zastąpił historyczną własną nazwę Litwini.
W ten sposób do początku ubiegłego stulecia Białoruś, jak i Polskа, nie miała państwowości, ale jednocześnie straciła coś ważniejszego. Chodzi i o własny język, który do dziś niektórzy nazywają chłopskim lub w ogóle odmawiają mu istnienia; i własną nazwę, której utrata doprowadziła do wszystkim znanej “tutejszości”.
Gdy Polskа odzyskała swoją niepodległość w 1918 r., to ogłoszenie Białoruskiej Republiki Ludowej (BNR – Biełarsukaja Narodna Respublika- red.) 25 marca tegoż roku nie doprowadziło do odnowienia państwowości właśnie w związku z powyższymi przyczynami. Co prawda, ogłoszenie BRN uwarunkowało w zasadzie stworzenie BSRR, co prawdopodobnie, było szczytem możliwości dla Białorusinów w ówczesnych warunkach.
Jednak ustanowienie białoruskiej państwowości w składzie ZSRR stało się nieoczekiwaną tragedią: okres odrodzenia narodowego w latach 20-ych wraz z zaprzestaniem kontynuacji polityki białorutenizacji zamienił się w etniczne ludobójstwo, stał się okresem wymordowania elit narodu białoruskiego przez partie. W latach 30-ych organy radzieckiego reżimu totalitarnego wyniszczyły większość wybitnych przedstawicieli narodu białoruskiego, jego intelektualną potęgę i przywódców duchowych.
Ponad to, fale represji wywołały emigrację setek tysięcy Białorusinów – rolników, robotników, inteligencji. Woleli wspierać rozwój kultury i nauki krajów, w których zamieszkali, ponieważ nie mogli uznać moralnego istnienia władzy radzieckiej.
Obecnie poza granicami Białorusі mieszka około 3 milionów Białorusinów, wielu z nich jest powszechnie znana, ale niestety nie w Ojczyźnie.
Gdy w innych krajach podstawą tożsamości narodowej i okazem odrębności kulturowej stawały się organizacje kulturalno-oświatowe, naukowe i religijne, muzea i archiwa, wzniesione świątynie, na Białorusі wówczas trwał okres wyniszczenia religii, stałej polityki antybiałoruskiej, stworzenia rosyjskojęzycznej wspólnoty pod nazwą “jedynego radzieckiego narodu”. Wskutek tego liczba ludności, mówiącej w języku białoruskim, poważnie zmalała, masowo zamykano białoruskie szkoły.
Przypomnijmy również, że jeszcze w 1921 roku dokonano podziału Białorusі pomiędzy Rosją Radziecką a Polską, a przy połączeniu ziem zachodnich i wschodnich Białorusini stracili dawną stolicę Wielkiego Księstwa Litewskiego, centrum białoruskiego odrodzenia narodowego początku XX wieku – Wilno, którego znaczenie dla kraju trudno przecenić. “Pozbawiwszy Białoruś Wilna, kierownicy państwa rosyjskiego pozostawili nas bez mocnego gruntu, faktycznie odcięli nas od cywilizacji zachodniej i wielowiekowych tradycji europejskich” — podkreślił profesor historii Zachar Szybieka.
Pod koniec II Wojny Światowej do Polski przyłączono Białostocczyznę. Białoruś została, bodaj, jedynym z krajów-zwycięzców w tej wojnie, któremu nie zwiększyło, lecz zmniejszyło się terytorium. “Zdobywszy zwycięstwo, nie zdobyliśmy wolności” – powiedział po zakończeniu Drugiej Wojny Światowej Wasil Bykau.
I chociaż po porażce Trzeciej Rzeszy stworzono Polską Republikę Ludową, która dołączyła do obozu socjalistycznego na czele ze ZSRR, mocna wiara katolicka, wysoki poziom świadomości narodowej i to, że elity przetrwały wojnę, wyróżniało PRL na tle BSRR.
I kiedy pod koniec lat 80-ych przegrana systemu komunistycznego stała się jasna, na którego gruzach powstawały nowe niepodległe państwa (na przykład, Czechy, Słowacja, kraje Nadbałtyckie), Białoruś także nie została z boku, mimo narodowego nihilizmu urzędników i deputowanych.
Polskę na drogę demokracji wprowadziła “Solidarność” na czele z Lechem Wałęsą. Inicjatorem demokratycznych zmian w BSRR wystąpił założony w 1988 r. Białoruski Front Ludowy “Odrodzenie” (BNF-Adradżennie) na czele z Zenonem Paźniakiem. “Solidarność” po zwycięstwie w wyborach do parlamentu zdołała ukształtować rząd i wybrać na prezydenta swojego lidera Wałęsę, natomiast opozycja BNF liczyła jedynie 10% wszystkich Deputowanych do Rady Najwyższej BSRR i wskutek tego nie zdołała zmienić władzy w kraju.
I jednak w dużym stopniu dzięki staraniom Deputowanych BNF 27 lipca 1990 r. Rada Najwyższa uchwaliła Deklarację o Suwerenności Państwowej, 25 sierpnia 1991 r. Deklaracji nadano status prawa konstytucyjnego, zaś 19 września 1991r. uchwalono Ustawę o nazwie państwa, na mocy której została nadana nazwa Republiki Białoruś. Także wprowadzono nową symbolikę państwową. Były nimi historyczne symbole naszego państwa – biało-czerwono-biała flaga i herb “Pogoń”.
Ale mimo tego wszystkiego na Białorusі nie zdołano przezwyciężyć inercji komunistycznego zarządzania państwem, co wkrótce doprowadziło do rezygnacji z demokratyzacji i reform rynkowych, do konserwacji starego systemu gospodarczego, izolacji międzynarodowej, zawieszenia białorutenizacji i straty symboli narodowych po Referendum 1995 r.
“Społeczeństwo jeszcze nie jest gotowe, żeby przynieść sukces białoruskiej demokracji narodowej” – tak powiedział o porażce Odrodzenia narodowego Wasil Bykau.
Istotą polityki państwowej w ciągu ostatnich 15 lat stała się marginalizacja białoruskiej przestrzeni kulturowej, języka białoruskiego, jego użytkowników i twórców, zaniechanie używania symboli narodowych i zaniedbanie wielu zabytków architektury.
W ten sposób, kiedy na Białorusі і w Polsce zmienił się ustrój, systemy polityczne, stanowisko geopolityczne, kiedy oba kraje otrzymały niepodległość państwową i możliwość, żeby samodzielnie realizować interesy państwowe na arenie międzynarodowej, Białoruś wypadła z tych tendencji społeczno-politycznych, które szerzyły się w Europie Wschodniej i wybrała inną drogę rozwojową. Najważniejszą cechą tej drogi stała się rezygnacja odnowy i wspierania świadomości narodowej.
Dlatego dziś, kiedy Białoruś reklamowano jako piękny i gościnny kraj na pograniczu kultur i światopoglądów, brak demokratycznych instytucji, pogarda do wszystkiego, co jest narodowe, tworzą ogromną pustkę, która grubą ścianą odcina Białoruś od Europy. Kiedy się patrzy na piękno Białorusі – to cieszy i budzi zachwyt, lecz kiedy nie słyszy się języka – zastanawia się nad istnieniem narodu.
I jeżeli Polska przez starszą generację nie była traktowana jako prawdziwa zagranica, dla mnie, gdy odwiedziłem ją na początku 21 wieku, wizyta ta była zapoznaniem się z Zachodem.
Lecz dla wielu Polaków, jak nie raz słaszałem, Białoruś nadal pozostaje państwem sztucznie stworzonym, którego zachodnia część – “Kresy Wschodnie” – jedynie wskutek zbiegu nieszczęśliwych okoliczności historycznych znalała się poza granicami Polski.
Mimo zewnętrznego podobieństwa sytuacji politycznej i gospodarczej Białorusі і Polski w końcu lat 80-ych – początku 90-ych, nierówność zmian społecznych w tych państwach różni się tym, że proces kształtowania się narodu na Białorusі przebiega z dużym opóźnieniem i dotychczas nie jest zakończony.
Aby Białoruś naprawdę dołączyła się do ogólnoeuropejskiej przestrzeni, należy przede wszystkim spełnić warunek, wypowiedziany niedawno na Zjeździe Białorusinów Świata przez Ambasadora Szwecji Stefanem Erikssonem’a: “Nim zaczniesz traktować siebie jak Europejczyka, najpierw musisz stać się Białorusinem”.
Dlatego właśnie białoruska droga do Europy, od której zależy los naszego narodu, jest drogą odnowienia świadomości narodowej, drogą powrócenia do historycznej spuścizny, drogą zachowania i poszerzenia strefy użycia języka, drogą rozwoju i popularyzacji kultury narodowej.