Jury Drakachrust

Mimo że Polska і Białoruś odzyskały niepodległość (Białoruś chociażby formalną) і pozbyły się komunizmu praktycznie  jednocześnie, procesy rozwoju w obu krajach dzieliła niemalże otchłań. Otchłań ta wyznaczyła dalsze kierunki rozwoju Białorusi і Polski.
W polską rewolucję antykomunistyczną lat 1980-1989 w większym czy mniejszym stopniu była zaangażowana znaczna liczba obywateli. Członkami w “Solidarności” w najlepszych okresach było ponad jedna czwarta dorosłych mieszkańców Polski. Proces kształtowani się ruchu „Solidarności” był wynikiem samodzielnego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, w pewnym sensie Polska stanowiła wzór i dała napęd do rozpadu systemu komunistycznego.
W odróżnieniu od Polski rewolucyjne procesy na Białorusi były naprowadzone, powodowane kryzysowymi procesami, które odbywały się w ZSRR – państwie, którego częścią była Białoruś.
Niewątpliwie, białoruska opozycja, i przede wszystkim Białoruski Front Ludowy (BNF – Biełaruski Narodny Front- red.), odegrały znaczącą rolę w zdobyciu niepodległości i upadku systemu komunistycznego na Białorusi, ale wydaje się, że rola ta ograniczała się do nadania formy procesom, niż do ich istoty. Gdyby komunizm  nie runął w całym Związku Radzieckim, i przede wszystkim w Rosji, gdyby nie silny ruch niepodległościowy w republikach Nadbałtyckich i Kaukaskich ZSRR oraz na Ukrainie, wątpliwe, czy Białoruś samodzielnie zdobyłaby niepodległość i pozbyła się panowania partii komunistycznej.
Oto kilka argumentów popierającą tę teorię. Zdobycie niepodległości i upadek komunizmu odbyły się wreszcie w ZSRR – od Estonii po Turkmenistan, gdzie żadnej opozycji nie było. W białoruską rewolucję lat1989-1991 (jeżeli można ją tak nazwać) było zaangażowanych znacznie mniej obywateli, niż przy podobnych wydarzeniach w Polsce, w krajach Nadbałtyckich i na Ukrainie. Frekwencja obywateli w procesach wyzwoleńczych warunkuje cały dalszy przebieg wydarzeń.  Dojście do władzy w 1994 roku Aleksandra Łukaszenki, zbliżenie do Rosji (które, zresztą, rozpoczęło się jeszcze przed jego dojściem do władzy), powstanie quasi-radzieckiego systemu autorytarnego  potwierdzają tezę, że niepodległość i upadek komunizmu spadły na Białorusinów dość niespodziewanie.
Warto zaznaczyć, że polska rewolucja antykomunistyczna miała cechy szczególne, których nie powtórzono w żadnym innym kraju Centralnej Europy i byłego ZSRR – chodzi o znaczący udział robotników w ruchu antykomunistycznym. Właśnie to wywołało na Białorusi dodatkowe sympatie do polskiej rewolucji, może poza kręgiem intelektualistów. Zamieszki robotników w Mińsku i innych białoruskich miastach w kwietniu 1991 roku pozkazły możliwość wyboru drogi rewolucyjnej podobnej do polskiej. Te wydarzenia, chociaż i wywarły pewien ogólny wpływ na procesy przemian na terenie ZSRR, na  Białorusi stały się tylko odrębnym epizodem, który nie miał kontynuacji politycznej.
Mimo tego, że Białoruś znalazła się pod rządami autorytarnymi, należy zaznaczyć, że zaszło wiele pozytywnych zmian za równo w latach niepodległości (1991-1994-red.) , jak i podczas rządów Łukaszenki. Przede wszystkim to powstawanie instytucji państwowych. Można się sprzeczać co do ich skuteczności, lecz warto przypomnieć sytuację z 1991 roku, gdy pojawiły się poważne wątpliwości, czy Białorusini potrafią je w ogóle stworzyć. Do tej pory białoruska gospodarka pozostaje bardzo uzależniona od rosyjskiej. Jednak przez ostatnie lata prawie że połowa eksportu białoruskiego zmienił kierunek i obecnie jest zorientowany na Zachód. Świadczy to o tym, że kształtowanie się instytucji  państwowych odbyło się czy odbywa się bardzo powoli.
O wiele trudniej kształtuje się poczucie tożsamości narodowej i państwowej. Klasyczny kulturowo-etniczny model Białorusina został uformowany w bardzo wąskim kręgu społecznym. W zdecydowanej większości kształtowanie się tożsamości narodowej odbywa się na podstawie doświadczeń z okresu quasi-państwowości Białoruskiej BSSR. Białoruś zachowała wierność, wspólnej z Rosyjską, socjalistycznej przeszłości. Mimo takiej bliskości nie czerpie wzorów z teraźniejszej kapitalistycznej i oligarchicznej Rosji, a nawet się trochę wobec niej dystansuje.
Fundament utrwalany przez ostatnie pięćdziesięciu lat dziś wygląda dość niepewnie, szczególnie w polskim ujęciu. Polska tożsamość narodowa kształtowała się w zupełnie inny sposób.W białoruskim przypadku na razie ten fundament okazuje się dość trwały, pozwalając białoruskiemu społeczeństwu przeciwstawiać się wyzwaniom, które stawiają przed nim niełatwe relacje z Rosją.
Moim zdaniem warto zwrócić uwagę na ciekawe podobieństwo Białorusi і Polski. Te dwa kraje miały w postkomunistycznym okresie “chłopskich carów” – Lecha Wałęsę i Aleksandra Łukaszenkę – liderów, którzy nie pochodzili z inteligencji ani z nomenklatury komunistycznej, lecz byli przedstawicielami najniższych warstw społecznych.
Polska, jako jeden z największych krajów regionu, kraj o trwałej i ciekawej kulturze, z dostatecznie rozwiniętą gospodarką, związany z sąsiadami wspólną historią, w naturalny sposób dąży do liderstwa w regionie, aspiruje do roli adwokata i opiekuna swoich poradzieckich sąsiadów. Ponad to Białorusini pozytywnie oceniają rozwój gospodarczy Polski w porównaniu do Białorusi. Świadczą o tym na przykład dane sondaży Niezależnego Instytutu Badań Społeczno-Ekonomicznych i Politycznych.
Tabela 1. Dynamika odpowiedzi na pytanie “Jak, Państwa zdaniem, żyją ludzie w krajach sąsiedzkich?”, %
Wariant odpowiedzi    Lepiej niż na Białorusi    Tak samo jak na Białorusi     Gorzej niż na Białorusi
03′05    04′06    08′06    06′09    03′05    04′06    08′06    06′09    03′05    04′06    08′06    06′09
W Polsce    63.1    50.8    46.2    59.7    15.2    26.0    22.5    21.1    2.9    11.4    14.9    6.3
Na Łotwie    47.6    39.7    34.1    38.7    19.1    26.3    23.3    25.5    6.4    18.0    21.9    16.8
W Litwie    45.7    36.8    33.1    39.5    20.8    27.3    25.0    26.6    6.2    20.0    21.9    14.7
W Rosji    28.9    24.6    21.2    39.6    40.4    40.7    44.6    38.2    15.9    28.1    23.6    15.0
Na Ukrainie    11.2    10.9    8.4    16.5    30.9    26.0    29.3    25.8    41.6    56.1    50.6    50.4

Jak widać, Polska dominuje w pozytywnych ocenach. Warto dodać, że Polacy są narodem etnicznie i kulturowo bardzo bliskim Białorusinom, ustępują jedynie Rosjanom i znajdują się na mniej więcej tym samym poziomie, jak Ukraińcy (zob. http://www.iiseps.org/4-06-5.html)
Ale wygląda na to, że możliwości polskiego wpływu na Białoruś mają naturalne ograniczenia, które chyba nie zawsze są uświadomiane w Polsce. Jedna z przyczyn kryje się w tym, że mimo bliskości, Białorusini i Polacy – to bardzo odrębne typologicznie narody. Wg badaczy białoruskiego Jurja Szańcowa, to, co jest białoruskie narodowe, nie jest manifestowane, lecz przejawia się. Natomiast to, co jest polskie narodowe, jest wyraźnie określone, a czasem nawet demonstracyjnie manifestowane.
Dwa narody rónią sią także nastawieniem wobec Rosji. Mówiąc najprościej, dla Polaków Rosja, Rosjanie są cywilizacyjnie cudzy, dla Białorusinów zaś – swoi. To ostatnie nie wyklucza konfliktów, ale ich charakter nie jest międzycywilizacyjny. Warunkuje to także inny, odrębny od polskiego, narodowy geopolityczny obraz świata. Nawet dla części obywateli białoruskich, nastawionej proeuropejski, Polska nie jest wzorem ani nauczycielem europejskości.

Tabela 2. Podział odpowiedzi na pytanie “Gdyby Białoruś została członkiem UE, na jakie grupy krajów miałaby się orientować?” % (maj 2006)

Wariant odpowiedzi    %
Na “dawnych” kontynentalnych członków UE – Niemcy, Francję, Hiszpanię i in.     41.4
Na nowych członków UE – Polskę, Litwę Czechy, Węgrry, Słowację i in.     12.9
Na Wielką Brytanię     5.1

W dziwny sposób Białorusinom jest zręczniej z dalekimi kulturowo Niemcami, niż z kulturowo bliskimi Polakami. Można wysunąć niebezpodstawną hipotezę, że nawet w perspektywie, pod warunkiem zmiany sytuacji politycznej w Białorusi i w razie dokonania zdecydowanego wyboru europejskiego Białoruś nie zostanie jeszcze jednym krajem “nowej” Europy, lecz forpocztą “starej” Europy na wschodzie kontynentu.
Powyższe dotyczy nastrojów i intencji społeczeństwa białoruskiego w ogóle, i temu wcale nie zaprzecza obecność w społeczeństwie białoruskim grup, zdecydowanie zorientowanych na Polskę, zainspirowanych właśnie polskim doświadczeniem. Ale te grupy są zbyt małe, mają dość ograniczone możliwości poszerzenia swego wpływu, i nie tylko z powody represywnego charakteru państwa białoruskiego, lecz także z powodu odrębności ich kodu kulturowego od kodu większości.
Wygląda na to, że Polska mogłaby poszerzyć swój wpływ w Białorusi nie jako adwokata europejski, lecz jak ojczyzna “Solidarności” z jej ideałami równości i sprawiedliwości.